W banku genów, w sztucznych warunkach, w bardzo niskich temperaturach przechowuje się przez długi czas nasiona i kultury tkankowe. Są też żywe kolekcje. Takie banki prowadzi część ogrodów botanicznych i instytucje naukowe. Największy bodaj bank genów w Polsce znajduje się w Ogrodzie Botanicznym PAN w Powsinie koło Warszawy.

W poszukiwaniu ginących odmian

Banki genów mają nas uchronić przed nieodwracalną utratą gatunków i odmian. Dlatego szczególną troską są w nich otoczone odmiany tradycyjne czy występujące miejscowo. Nie są one tak plenne jak odmiany nowoczesne, ale w swoim materiale genetycznym mogą zawierać cenne cechy np. odporność na patogeny. By bank spełniał swoje zadanie, naukowcy urządzają ekspedycje terenowe do miejsc, w których rolnictwo nie jest zbyt intensywne. Eksplorują przydomowe ogródki, by znaleźć w nich miejscową odmianę, przekazywaną z pokolenie na pokolenie. Zbierają nasiona, ale także badają glebę oraz stanowisko, na którym rośnie roślina.

Każda próbka nasion, która trafia do banku genów, jest dzielona na dwie części – pierwsza do tzw. kolekcji aktywnej, druga to żelazna rezerwa banku genów. Nasiona z kolekcji aktywnej są udostępniane zainteresowanym osobom. Żelazna rezerwa nie jest jednak naruszana.

Dokładna selekcja nasion

Zanim nasiona trafią do banku genów, są poddawane drobiazgowej kontroli. Odrzucane są te o niskiej żywotności, uszkodzone, zanieczyszczone, zaatakowane przez owady. Następnie nasiona są suszone i pakuje się je w  specjalne trójwarstwowe, aluminiowe torebki. Niska temperatura (ok. -18°C) zapewnia bezpieczeństwo materiałowi genetycznemu. Stan nasion trzeba monitorować, a co parę lat – w zależności od gatunku może to być 5 lub 40 lat – nasiona są wysiewane. To pozwala specjalistom określić, czy wymagają regeneracji. Nie chodzi oczywiście o odnowę konkretnego nasionka, ale o zwiększenie liczby przechowywanych nasion.

Żywotność nasion w upływem czasu spada i jest to zjawisko całkowicie normalne, jednak dzięki profesjonalnym warunkom zapewnionym w banku genów proces ten przebiega wielokrotnie wolniej. Naukowcy są pewni, że niektóre z odmian przetrwają w tych warunkach nawet 2,5 tys. lat. A są już testowane inne metody przechowywania, np. kriogeniczne, które ten okres jeszcze wydłużą. Banki genów pozwolą nam zachować bioróżnorodność dla kolejnych pokoleń.

Żywy bank genów

Przykładem banku genów jest bank w Jagniątkowie, w Gospodarstwie Szkółkarskim Karkonoskiego Parku Narodowego. Przechowywane są tu nasiona zagrożonych wyginięciem roślin występujących w Parku. Jest także ogród pokazowy oraz szklarnie i namioty szkółkarskie, w których odtwarzane są populacje roślin. Dla przyszłych pokoleń ocalono tu:

• Biedrzeniec mniejszy skalny, Pimpinella saxifraga ssp. Rupestris - endemiczny podgatunek biedrzeńca mniejszego. Spotykany jest tylko w Karkonoszach, a dokładnie na Żyle Bazaltowej w Małym Śnieżnym Kotle. Obecnie jego populacja liczy ok. 200 osobników.
• Czosnek siatkowaty, Allium victorialis - występuje już jedynie w Śnieżnych Kotłach i Kotle Małego Stawu. Populacja liczy ok. 300 osobników.* Czosnek syberyjski, Allium sibiricum – w Polsce występuje tylko w Karkonoszach i Masywie Pilska. Populacja liczy kilka tysięcy osobników, a najbogatsze stanowisko znajduje się w Kotle Łomniczki.
• Dzwonek karkonoski, Campanula bohemica ssp.bohemica – to karkonoski endemit. Rośnie na górskich halach (Hala Szrenicka, Pod Łabskim Szczytem, Złotówka, Polana), na przełęczach i w kotłach polodowcowych. Populacja liczy kilkaset osobników.
• Gęsiówka alpejska, Arabis alpina - gatunek ten występuje w Karkonoszach na Żyle Bazaltowej w Małym Śnieżnym Kotle, Tatrach, na Babiej Górze, w Beskidzie Żywieckim i Pieninach. W Karkonoszach zachowało się tylko 35 osobników.
• Goryczuszka polna, Gentianella campestris - występuje w Sudetach, na Dolnym Śląsku i Pomorzu Zachodnim. W Karkonoszach rośnie ok. 200 osobników na Żyle Bazaltowej w Małym Śnieżnym Kotle.
• Kuklik górski, Geum montanum – występuje w w Karpatach, Sudetach i w Karkonoszach - w Małym Śnieżnym Kotle, Kotle Łomniczki i Kotle Małego Stawu (najliczniejsza populacja liczy ok. 100 osobników).
• Malina moroszka, Rubus chamaemorus - w Karkonoszach ma dwa stanowiska - na torfowisku Úpa na Równi pod Śnieżką oraz na torfowisku pod Sokolnikiem. W sumie rośnie tu ok. 2000 osobników.
• Porzeczka skalna, Ribes petraeum - w Karkonoszach jest składnikiem endemicznych zarośli krzewów i niskich drzew liściastych, rosnących w Kotle Małego Stawu czy Kotle Łomniczki. Ma tylko 10 stanowisk.
• Przetacznik alpejski, Veronica alpina - występuje w Karpatach Zachodnich i Karkonoszach. W Wielkim Śnieżnym Kotle rośnie jedynie ok. 20 osobników.* Rozrzutka alpejska, Woodsia alpina – w Karkonoszach ma tylko jedno stanowisko na Żyle Bazaltowej w Małym Śnieżnym Kotle - rośnie tu jedynie kilka osobników.
• Wierzba zielna, Salix herbacea – to drobna krzewinka. Występuje w Tatrach i na Babiej Górze, w Karkonoszach w rejonie Małego Śnieżnego Kotła oraz w Zachodnich Karkonoszach. Jest gatunkiem krytycznie zagrożonym wyginięciem.
• Skalnica śnieżna, Saxifraga nivalis - to relikt glacjalny (pozostałość po okresie lodowcowym). W Polsce występuje jedynie w Karkonoszach – to jej najdalej wysunięte na południe stanowisko w Europie. Na Żyle Bazaltowej w Małym Śnieżnym Kotle rośnie kilkanaście naturalnych osobników oraz sadzonki i siewki z nasion pochodzących z Żywego Banku Genów.
• Sosna drzewokosa (błotna), Pinus x rhaetica – w Polsce występuje przede wszystkim w Karkonoszach, Górach Izerskich, Stołowych i Bystrzyckich oraz w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej i Tatrach oraz w Borach Dolnośląskich. Rośnie na torfowiskach wysokich, a także wśród skał. W Karkonoskim Parku Narodowym ma tylko jedno stanowisko.

Zdjęcie: Dzwonek karkonoski, Fot.  Petr Filippov (CC BY-SA 3.0), Wikipedia